Cultura científica, para que?

Stephen Hawking experimentando a gravidade cero

E se no lo explicara Stephen Hawking? Que por que el? Por moitas razóns. Porque revolucionou a Física durante a segunda metade do século XX, porque seguramente vistes a película sobre a súa vida, "A teoría do todo", porque é un gran divulgador científico, porque é moi posible que este ano reciba, por fin, o Premio Nobel de Física, en fin, por moitas razóns.

Pero, sobre todo, porque hai 26 anos, cando recibiu o Premio Príncipe de Asturias da concordia, pronunciou un discurso no que deixou moi clara a importancia da cultura científica na sociedade actual. Recoméndovos que o leades con atención.

"Gustaríame dicir algunhas palabras sobre a consciencia e actitudes públicas ante a ciencia e a tecnoloxía. Gústenos ou non, o mundo no que vivimos cambiou moito no último século, e probablemente cambiará aínda máis nos próximos cen anos.

A algúns gustaríalles deter estes cambios e volver ao que eles consideran unha época máis pura e máis simple. Pero a historia ensina que o pasado non foi tan marabilloso. Non foi tan malo, é certo, para unha pequena minoría privilexiada, aínda que tamén eles careceron dos beneficios da medicina moderna e mesmo os partos constituían un alto risco para as mulleres. Para la maioría da poboación a vida era sórdida, brutal e curta. 

En calquera caso, aínda que un o quixese non podería retrasar o reloxo do tempo cara a unha época anterior. O coñecemento e las técnicas non poden ser relegados ao esquecemento nin se poden impedir máis avances no futuro. Mesmo se todo o presuposto gobernamental para a investigación se suprimise, a forza da competencia entre as empresas traería avances tecnolóxicos. Tampouco ninguén podería impedir que as mentes inquisitivas pensaran sobre as ciencias básicas, aínda que non se lles pagase por facelo. O único camiño para evitar novos avances sería un estado mundial totalitario, que suprimise calquera innovación. Pero a iniciativa e o enxeño humanos son tales que non terían éxito. Todo o que lograrían sería diminuír o ritmo do cambio. 

Se admitimos que non é posible impedir que a ciencia e a tecnoloxía cambien o mundo, podemos polo menos intentar que eses cambios se realicen na dirección correcta. Nunha sociedade democrática, isto significa que os cidadáns necesitan ter uns coñecementos básicos das cuestións científicas, de modo que poidan tomar decisións informadas e non depender unicamente dos expertos. Hoxe en día, a sociedade ten unha actitude ambivalente con respecto á ciencia. Dáse por feito o continuo aumento do nivel de vida, froito dos novos avances da ciencia e a tecnoloxía. Mais tamén se desconfía da ciencia porque non se entende. Esta desconfianza reflíctese na caricatura do científico louco, traballando no seu laboratorio para producir un Frankenstein. E é tamén un elemento importante do apoio que teñen os partidos verdes. Pero, por outra parte, a xente ten un gran interese polos asuntos científicos, particularmente a astronomía, como o demostra a enorme audiencia que teñen as series de televisión sobre o cosmos, ou de ciencia ficción. 

Que se pode facer para aproveitar ese interese e dar aos cidadáns a educación científica que necesitan para tomar decisións informadas en temas como a "chuvia ácida", o "efecto invernadoiro", as armas nucleares ou a enxeñería xenética? Claramente, a base debe estar no que se ensina nos colexios. Pero a ciencia, no ensino escolar, é presentada a miúdo dun modo árido e sen interese. Os nenos a aprenden de memoria para aprobar os exames, pero non ven a súa importancia no mundo que os rodea. Ademais, a ciencia ensínase a miúdo en forma de ecuacións. E aínda que as ecuacións son unha forma concisa e exacta de escribir ideas matemáticas, ao mesmo tempo atemorizan á maior parte da xente. Cando escribín recentemente un libro de divulgación científica, fun advertido que cada ecuación que incluíse rebaixaría as vendas á metade. Incluín unha soa, a máis famosa de Einstein, E=mc2. Quizais tería vendido o dobre sen ela. 

Científicos e enxeñeiros tenden a expresar as súas ideas en forma de ecuacións, porque necesitan coñecer os valores exactos das cantidades. Pero para outras persoas unha comprensión substancial dos conceptos científicos é suficiente. E isto pode expresarse mediante palabras e diagramas, sen o uso de ecuacións. 

A ciencia que a xente aprende nos colexios pode proporcionarnos un marco básico. Pero o ritmo do progreso científico é agora tan rápido, que sempre hai novos avances que xurdiron despois de que un deixou a escola ou a universidade. Eu nunca aprendín nada sobre bioloxía molecular ou transistores no colexio, e porén a enxeñería xenética e las computadoras son dous dos avances que probablemente cambiarán máis a nosa forma de vivir no futuro. Libros populares e artigos das revistas sobre ciencia poden axudar a coñecer novos avances. Pero incluso o máis exitoso libro de divulgación é lido só por unha pequena parte da poboación. Unicamente a televisión pode conseguir unha audiencia masiva. Hai moi bos programas científicos na televisión, pero algúns só presentan as marabillas científicas como algo máxico, sen explicalas ou sen mostrar como encaixan no marco da ciencia. Os produtores de programas científicos para a televisión deberían comprender que teñen a responsabilidade de educar ao público, e non soamente de entretelo. 

Cales son os temas científicos sobre los cales a xente deberá tomar decisións no futuro? Sen dúbida, o máis urxente é o das armas nucleares. Outros problemas globais, como o subministro de alimentos ou o "efecto invernadoiro", teñen un desenvolvemento relativamente lento. En cambio, unha guerra nuclear podería significar en poucos días o fin de toda a vida humana sobre a Terra. A distensión entre o Leste e o Oeste, iniciada por Mr. Gorbachov e a  Perestroika, significou que o perigo dunha guerra nuclear desvaneceuse na conciencia dos cidadáns. Pero o perigo segue aí mentres existan armas suficientes para destruír varias veces o noso mundo. As armas soviéticas e americanas continúan programadas para atacar as principais cidades do hemisferio norte. Bastaría un erro de ordenador ou unha rebelión das persoas encargadas dos mísiles, para iniciar unha guerra global. É moi importante que a sociedade comprenda o perigo, e presione a tódolos gobernos para conseguir acordos de redución de armamento. Probablemente non sería práctico suprimir por completo as armas nucleares, pero si podemos diminuír o perigo ao reducir o seu número. 

Se logramos evitar unha guerra nuclear, aínda quedan outros perigos que poderían destruírnos. hai un chiste de humor negro que di que o motivo de que non teñamos sido contactados por una civilización allea á nosa, é porque as civilizacións tenden a destruírse a si mesmas cando alcanzan o noso nivel. Non obstante, eu teño suficiente fe nos homes para crer que isto non será así.

Unha vez más, gustaríame dar as grazas ao Príncipe de Asturias e á súa Fundación polo Premio da Concordia, 1989. 

Á miña esposa e a min gustounos vir a España, e sentímonos honrados por ter recibido o Premio. “

 Que vos parece?